Li Mexmûrê jinbûn û birêvebirin

 

Leyla Ayaz - Rojda Aydin

 

NAVENDA NÛÇEYAN - Mexmûr ne tenê wargeheke penaberan e, ew qadeke jiyanê ye ku bi pêşengiya jinan hatiye avakirin, ku jiyan li ser bingeha wekhevî, hevgirtin û azadiyê ji nû ve hatiye avakirin e. 

 

Wargeha Mexmûrê, rêyên bi toz ên ku bi qasî ku dikare biçe, xaniyên sewaxkirî yên li ber tavê toq avetîne, kabloyên ku di stûnên kehrebeyê de hatine komkirin û kenê zarokan ku di kolanan de deng vedide... Jin û ciwan li qadên civînê li hev civiyan e, kal û pîr li kuçeyên rûniştîne û sohbetan dikin. Mexmûr ne tenê cihê stargehê ye, cihekî ku bîrdariya kolektîf, berxwedan û jiyana rêxistinbûyî lê tê nixumandin e. Her mal, her kolan, her dengek şahidiyê ji çîrokekê, têkoşînekê re dike.

 

Me di beşa duyem a dosyaya xwe de bal kişand ser têkoşîna jinan, rêxistinbûna wargehê.

 

Bê nasname bê statû

 

Wargeh, xwedî avahiyeke îdarî ya girêdayî tu hikûmeteke navendî nîne. Ji hikûmetên Iraq û Başûrê Kurdistanê tu xizmetên birêkûpêk wernagire. Niştecihên Mexmûrê ne welatiyên Iraqê ne û ne jî mafê wan ê vegera bo Tirkiyeyê heye. Piraniya wan bê nasname, pasaport an jî statuyeke yasayî ne.

 

Wargeh bûye qadeke jiyanê ya demkî. Bi saziyên perwerdê, meclîsên jin û ciwanan, navendên tenduristiyê û heta yekîneyên xizmetê yên şaredariyê veguheriye rêxistinbûyîneke civakî.

 

Bi perwerdê înşakirina jiyana nû

 

Li Mexmûrê, zarok bi zimanê xwe yê dayikê, zaravayê kurmancî perwerdê dibînin. Di salên destpêkê de ders di konan de dihat dayîn, lê belê bi demê re ew veguherî pol û dibistanan. Îro, di wargehê de çend dibistanên seretayî, du dibistanên navîn û yek lîse vedihewîne. Mamoste ji niştecihên wargehê pêk tên. Bernameya dersê li gorî civata wargehê tê destnîşankirin. Zimanê erebî û îngilîzî jî tên nîşandan. Perwerde ne tenê bi zarokan ve sînordar e; qursên xwendin û nivîsandinê ji bo mezinan, civînên hişyarkirinê ji bo jinan û perwerdehiya îdeolojîk beşek ji jiyana rojane ya wargehê ne.

 

Kedkarên tenduristiyê yên dilxwaz

 

Di wargehê de navendeke tenduristiyê heye. Li vê derê, xizmetên bingehîn ên tenduristiyê ji aliyê xebatkarên tenduristiyê yên dildar ve tên dayîn. Tevî ku di rewşên ku emeliyat an jî lêkolîneke din tê xwestin de divê ji wargehê bê veguhastin jî, kontrolên li ser sînor û pirsgirêkên nasnameyê gelek caran vê pêvajoyê asteng dike.

 

Meclîs û Komîte

 

Yek ji aliyên herî berbiçav "sîstema komîte-meclîs" a xweser e. Nûnerên her taxê di civîna giştî ya wargehê de dicivin. Komîte di warên wekî tenduristî, perwerde, jin, ciwan û ewlehî de dixebitin.

 

Ji bo jinan bajarê herî rêxistinkirî

 

Li herêmeke Rojhilata Navîn ku bi şer, koçberî û polîtîkayên serdestiya mêran tijî ye, Mexmûr malovaniya yek ji civakên jinan ên herî rêxistinkirî dike. Ew ne tenê di nav wargehê de, lê di heman demê de ji bo têkoşîna jinan a herêmî û cîhanî jî wekî mînakek îlhambexş xizmet dike. Her jin hilgirê berxwedana takekesî û kolektîf e; bîranînek ji rabirdûyê û damezrînerek ji pêşerojê ye. Ev yek ji wan aliyan e ku Mexmûrê taybet dike.

 

Xebatên jinan  

 

Meclîsa Jinan a Mexmûrê yek ji avahiyên herî girîng e ku tevna civakî ya wargehê şekil dide. Ev meclis ne tenê dezgehek temsîlî ye, ew navendeke aqilmendiya kolektîf e ku jin di her aliyê jiyanê de xwedî gotin in, biryaran didin û çareseriyan pêş dixin. Komîteyên binî rasterast pêdiviyên wargehê çareser dikin. Her komîte bikaranîna ezmûn û pêdiviyên jinan dixebite. Mînak, komîteya perwerdehiyê ne tenê rêjeyên qeydkirina dibistana zarokên keç zêde dike, lê di heman demê de bernameyên ku ramana rexnegir û hişmendiya civakî pêş dixin jî organîze dike. Komîteya tenduristiyê çalakiyên agahdarî û piştgiriyê yên têkildarî tenduristiya jinan dimeşîne, di heman demê de komîteya hilberînê modelên karsaziyê yên kolektîf pêş dixe ku serxwebûna aborî ya jinan xurt dike. Navenda Çandî ya Jinan ku di sala 2022’yan de hatiye damezrandin, berhemên hunerî yên jinan, lîstikên şanoyê, pêşandanên belgefîlm û vegotinên dîrokî tomar dike. Hemî yekîne di heman demê de beşek girîng a pêvajoya rûbirûbûna trawmayê û başbûna kolektîf in.

 

Jineolojî: Bingeha jiyana rêxistinkirî

 

Di navenda ve jiyanê de  "Jineolojî" heye ango zanista jinan. Li Mexmûrê, Jineolojî ne tenê têgehek akademîk e; ew perspektîfek şekildanê ye li ser jiyana rojane, pêvajoyên biryardanê û têkiliyên civakî. Jin di vê çarçoveya zanistî de dîrok, zanîn û şêwazên jiyana xwe ji nû ve pênase dikin û wan di bingeha jiyana rêxistinkirî de datînin.

 

Pergala hevserokatiyê

 

Bê guman ev sîstema hevserokatiyê kevirê bingehîn ê nêzîkatiya rêveberiya demokratîk û wekhev a zayendî li Mexmûrê ye. Rêveberiya siyasî û civakî li Mexmûrê ne tenê wekî prensîbek lê wekî pratîkek berbiçav wekheviya zayendî pêk tîne. Sîstema hevserokatiyê di hemî astên rêveberiyê de, ji meclîsên taxan bigire heya meclîsên giştî, tê bicîhanîn. Ev sîstem bi vî rengî hatiye sazkirin ku jinek û mêrek di her pozîsyonê de wekhev digirin. Bi vî rengî, jin ne tenê têne xuyakirin, di heman demê de dibin beşdarên rasterast pêvajoyên biryardayînê.

 

Di meclîsên taxan de jin, ji çareserkirina pirsgirêkên rojane bigire heya plansazkirina bûyerên civakî, xwedî dengek çalak in. Di meclîsên giştî de, jin li ser mijarên berfirehtir, wekî arasteya siyasî ya wargehê, projeyên civakî û têkiliyên derve, bi awayekî wekhev bi mêran re biryar didin. Ev avahî ji temsîliyetê wêdetir diçe û rasterast berpirsiyariyê dixe destên jinan.

 

Sîstema hevserokatiyê bingeha modelek rêveberiya beşdar û wekhev li Mexmûrê pêk tîne, hiyerarşiyên li ser bingeha zayendî hildiweşîne. Ev model qada siyasî ya ku jin di dîrokê de jê hatine dûrxistin diguherîne, wekheviya zayendî dike rastiyek saziyî. Her wiha beşdariya jinên ciwan di siyasetê de teşwîq dike û bi rêya parvekirina ezmûn û fêrbûna kolektîf pêşxistina nifşek nû ya rêberên jin pêş dixe.

 

Yek ji aliyên herî berbiçav ên vê pergalê ev e ku pêvajoyên biryargirtina jinan bi "pirsgirêkên jinan" ve sînordar nînin. Jin bi berpirsiyarî û desthilatdariya wekhev di hemî waran de, di nav de aborî, ewlehî, dîplomasî û perwerdehiyê, beşdar dibin. Ev nêzîkatî Mexmûrê ji şêweyên rêveberiya kevneşopî li Rojhilata Navîn cuda dike û wê dike mînakek veguherîner.

 

Sirgun, berxwedan û piştevanî

 

Gelek jinên li Mexmûr hem şahidên sirgûna salên 1990'î ne, hem jî xwedî li xwerêveberiyên îro ne. Jinên ku weke dayikên ciwan an jî zarok hatin wargehê, niha weke mamoste, kedkarên tenduristiyê û nûnerên siyasî pêşengiyê ji civakê re dikin.