AMED – Wedaritişê statuyê “çem”î yê xeta 100 kîlometreyî yê Çemê Dîcleyî ke Amed ra derbas beno, hişyarîyê UNESCOyî yê ke newe ra newe yeno kerdene û zirarê ekolojîk ke bi lez zêde beno, rihê cuya Mezopotamya keno mîyanê krîzêko bêagêrayîş.

 

Parçeyê 100 kîlometreyî yê Çemê Dîcleyî ke Amedî ra derbas beno, serranê verî statuyê “çem”î ra ame vetiş û ewro hem warê ekolojîkî hem zî warê kulturî de tehdîdêko gird virazeno. UNESCO hîrê raporê peyênan de nê sey “tehlukeyo krîtîk” mojna û lêşinîya Çemê Dîcleyî, kêmîya awe, îşxalkerdişê qerexan, serre bi serre kêm beno. Pisporî vanê vindabîyayîşê Dîcleyî vindabîyayîşê Mezopotamya yo û ganî lezgîn mudaxale bêro kerdene.

 

Vînîkerdişê ekolojîkî

 

Çemê Dîcleyî bi ekosîstemê 10 hezar serrî û mîrasê kulturî çimeyê cuya herêmî yo. La parçeyo ke Amedî ra derbas beno, bi tehlukeyê girdî rî bi rî yo. Semedê awa awbendan yena birnayene, tesîrê krîzê îklîmî, şuxulnayîşê awe yê ramitişî, awa Dîcleyî kêm bena. Awa aye 360 metrekupî hetanî 150 metrekupî kewte. Tewirê ganeyan ê Baxçeyê Hevselî zî se ra 30 kêm bî.

 

 

Talano plankerde

 

Semedo ke Dîcle statuyê çemî ra ameye vetiş nê vînîkerdişî lez bî. Rêziknameyê Caardişê Qerexan ê 1992ine de xeta Dîcleyî ya Amedî çarçeweya “çem”î ra ameye vetiş û bendê pawitişî 300 metreyî fîna 50 metreyî. Semedê nê qeraxî bêkontrol semedê awanîyan ame akerdene.

 

UNESCO semedê texrîbatê Baxçeyê Hevselî û Sûrê Amedî yê ke Mîrasê Kulturî yê Dinya de yê, hîrê rey Tirkîya hişyar kerd. Raporê 2023 û 2025ine de binpaykerdişê herêmî rêz kerd û ard ziwan ke nê tehdîdê ke ganî lezgîn mudaxale bêro kerdene yê. Nê hişyarîyan mojna ke wareyê mîyanneteweyî de zî endîşe virazeno.

 

Hişyarîya felaketê ekolojîkî

 

Rêxistinê ekolojîye yê Amedî, baro û dînamîkê bajarî semedo ke Dîcle ancî newe ra bikewo statuyê çemî, bandê pawitişî 300 metreyî bibo û heme îşxalkerdişê qeraxî bêrê wedaritiş, muracatê fermî kerdî. Parlamenteranê DEM Partîye derheqê nê de pêşnîyaz dayî meclîsî. Pêameyê bajarî derheqê babete de beyanat dayî û vatî Dîcle vîrê kulturî yê şarê kurdî yo û ganî mudaxale bêro kerdene.

 

 

5 gamê lezgînî

 

Pisporî 5 gamê lezgîn ê semedê xelasîya Dîcleyî wina rêz kenê:Bê nimitişê statuyê pawitişê ekolojîkî mumkîn nîyo. Ganî ocaxê xîzî û awanîyê qaçax ê qeraxî bêrê wedaritiş. Ganî mîqyasê ekolojîk bêro girewtiş û îdareyê awe yê GAPyî ancî newe ra bêro sererastkerdene. Ganî peymana awe ya mîyanê Tirkîya-Iraq û Sûrîye ke sînor derbas keno newe ra bêro revîzekerdiş û herêma tampon ê Hevselî bêro hîrakerdiş.

 

Rijnayîşê ekolojîkî yê herême tena Amedî nê; hetanî Duhok, Musul û Basra zî cuya bi mîlyonan merdiman tehdîd keno û vurneno krîzêk herêmî. Pisporî vanê ganî lezgîn mudaxaleyê nê texrîbatî bêro kerdene.