"Ma qebul bikerê ke ziwanê ma kurdkî zî heta nika bi xatirê cînîyanê kurdan ra resayo neslo newe. Her çî nika zanayîş binuştiş reyde vila beno la nê zanayîşî tekelê camerdan de mendê. La ma eşkenê vajê ke dewrê modernî ra ver zanayîş biçend hezar serran bi fekkî cinîyan reyde ameyo û resayo komelî. "

 

Cemîle Turhalli 

 

Xozayî  de xopawitiş her tim bi şeklêko xususî de xo mojneno. Ganîyî wazenê ke neslê xo dewam bikerê. Bîyayîşê înan ra heta nika şeklê înan her tim bedîlyayo. Tayê bi mîlyonan tayê zî bi hezaran ser ra pey şeklê înan timûtim vurîyayo. Ganîyan ra ganîyê neweyî virazîyayê labelê ma bizanê ke ganîyî tena ganîyan ra nêvirazîyayê. Tîje ganî nîya la ganîyî zî bêtîje nêbenê. Awe ganî nîya la ganîyî bêawe nêbenê. Kerra ganî nîya la kerra cuye de hetkarîya merdiman kerda. Kerra ge bîya keye, ge bîya mîneralê awe, ge zî bîya çeke, ge zî bîya cayê bawerî, ge zî bîya diza semedê merdiman. Wina aseno ke ganî bêganîyan nêbeno ganî. Eke tebîete de her çî girêdayeyê yewbînan o, o çax ma nêeşkenî vajê dinya de mabêne estîyan de  hîyerarşî est o. Na têkîlîye de her form rolê xo kay keno. Nê rolî de her ganî wazeno ge bi amanc, ge zî bêamancê  xo hereket bikero. Bîyolog, etolog, nuştox Richard Dawkins vano ke “Weçînîyayîşo xozayî, saetkarêko kor o, o semedo ke ameyoxî nêvîneno, planê netîceyan nêkeno.”

 

Mabêne heme gandaran de komunîkasyonêko  têsîrdar est o. Merdim zî nê komîunîkasyonî de yew veng o. Nê heme vengî mabenê xo de senkronîze yê û îhtîyacîyê înan yewbînan ra est ê. Çiqas Richard Dawkinsî vato ke; evrîm bêamanc o la wina aseno ke amancê ey dewamkerdişê cuye û zurîyetan o.  

 

Bergirewtişê ganîyan seypê yo. Têhetameyîşê formê makî û formê nêrî ra zafhûmarî, nê zafhûmarî ra zî zaf muxtelîfîyê bîyolojikî virazîyenê. 

Merdimî zî nê muxtelîfan ra numuneyêk ê. 

 

Merdim hetêk ra hem girêdayeyê xoza yo hetêk ra zî girêdayeyê komelê xo yo. Senî muxtelîfîyê bîyolojîkî est ê, muxtelîfîyê zaf ziwanî û kulturî zî mabêne merdiman de virazîyayê. Seba aye ma hertim vanê ke merdim estîyêko komelkî yo. Nê komelî de tewr zaf rolê cînîyan mûhîm o. Rolê cinîyan; hem dewamkerdişê semedê nesilî, hem zî dewamkerdişê kulturî de rolêko pîl o. Cînîyî dewrê neolîtîkîde yew hete de gedeyan ra ewnîyayîne hetêk ra tedarîkê keyeyî kerdêne hetê bînî ra zî gedeyan ra qaîdêyê komelan musnayêne. 

 

Cînîyan goreba vengê xoza, rengê xoza, şeklê xoza ra name dayêne estîyan û tekîlî înan ra ronayêne. 

 

Rolêko tewr muhîmî yo bînî zî dewambarîyê kultûrî bi cinîyan reyde awan bîyo. Cînîyan erd kenayêne, erd ramitêne, bezre û şitil ronayêne. Înan her toximî  naskerdêne, ferqê fêkîyan û zerzewatan zanayêne. Seba aye cinîyan nameyî dayene înan. Çiyêk balkêş est o ke o zî kulturî kirdan/zazayan de cînsîyetê heme ganîyî est ê. Numune cînsîyetê heme daran û fekîyan makî yê. Nameyê daran zî zereyê xo de tewr bi tewr ê. Goreyê şeklê gozan û cayê înan ra nameyê înan yeno vatene. Her dare ra sey şexsêk ewnîyayêne û vatêne ‘’dara gozxişn, dara verbêr, dara heşwêr, dara nequrîn’’ ûsn. Helbet no xo bi xo nêbîyo. Gorêba ewnîyayîşe çimê cînîyan mojneno ke; ê xoza ra xo dûrî ney xozayî sey xo vînayêne. Seba aye îstîfadekerdişê xozayî ra qet bi hukm nêewnîyenîbî û goreyê îhtîyacê xo îstîfade kerdêne. Nebatan ra zî fam kerdêne û înan arê dayêne, semedê weşîye şuxulnayêne. Hekîmê weşîyî yê verênî cinîyî bî. Zanayîşê înan mojneno ke cinîyî zanyarê verînan ê. La tewr muhîmî o yo ke no zanayîş bi hişê înan de qet nê esterîyayo û bi fekkî musnayîşî reyde vila bîyo. Cinîyan muşahîdîya xoza zaf weş kerda. Goreyê her nebat, fekkî, dare bi taybetî înan name dayêne. Ziwanê zazakî de 4 hezar ra zêdeyêrî nameyê nebatan est ê. Nika ma vînenê ke ziwanê verînan yo latînkî de zî nê nameyî est ê hema zî nê nameyî mîyanê kirdan de yenê şuxulnayene. 

 

Nê çend hezar nameyê nebatan mojnenê ke ahengê nê tabîetî de ahengêk zafkultûrî cînîyan reyde virazîya yo. Muşahîdîyê înan bi kedê înan ameyê pêser, ê zî bîyê zanistê merdiman. Semedo ke zanayişê neolîtîkî de senî cînîyî tesirdar bîyê, nikazî awanbîyayîşê û dewambarîya sîsteman de rolê înan haweyo tewr muhîmî dewam keno. 

 

Dewrê neolitikî ra pey dewrê koleyî dest pêkerd o çax rolê cinîyan, înan ra ame girewtene. Hem leşa înan hem zî keda înan ser o camêrd dest nayo ro û înan ser o hukm kerdo. O çax zanayîş vînî bi, o çax ahengîya tebîet vînîbi. Hukmkerdiş reyde ziwan kewt bindestê muktedîran û vera-vera vînîbi. Nika yeno qebulkerdiş ke ziwanê ke vînî bibo, zanayîşê merdiman û mîrasê tarîxî zî vînî benê. 

 

Ma qebul bikerê ke ziwanê ma kurdkî zî heta nika bi xatirê cînîyanê kurdan ra resayo neslo newe. Her çî nika zanayîş binuştiş reyde vila beno la nê zanayîşî tekelê camerdan de mendê. La ma eşkenê vajê ke dewrê modernî ra ver zanayîş biçend hezar serran bi fekkî cinîyan reyde ameyo û resayo komelî.  

 

Cinîyî kurdî nê tradisyonî destê patriarkayî ra girewtî û nika sîstemêk newe awan kenê. Nê sîstemî de do komelo demokratîk bi azadîya cinîyan reyde awan bibo.