Lêkolînera Îranî: Divê yekîtî li dijî rejîmê were parastin  

2025-10-14 09:03:53


	 

	Derya Ren 

	 

	NAVENDA NÛÇEYAN - Reha Sabit Servêstanî ku li Fînlandiyayê weke lêkolîner û hîndekar xebatê dimeşîne bal kişand ser zextên li Rojhilat û Îranê têne meşandin û got divê bi taybetî Kurd û Belûcî, li dijî rejîmê bibin yek.

	 

	Bi pêşketinên li Rojhilata Navîn re vê yekê aloziyek bi xwe re anî. Di nav vê aloziyê de Îsraîl û Îranê di 13'yê Hezîranê de dest bi şer kir. Şerê ku bi fîzîkî derket di demek nêz de bi agirbestekê bi dawî bû. Lê belê dema ku şer destpê kir Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê (PJAK) bang li gelê Rojhilat û Îranê kir ku rêveberiya xwe ya xweser ava bikin û xwe birêxistin bikin.

	 

	Bûyerên li Rojhilat û Îranê bê îstîqrariya siyasî û nezelaliyê bêtir kûr dike. Di heman demê de rejîma Îranê zextên xwe yên li ser Kurd û Belûcan û gelên din zêde dike. Qanûnên ku di bin navê ewlehiyê de tên derxistin û avakirina "Konseya Parastina Neteweyî" van zextan hîn kûrtir dike.

	 

	Di derbarê van mijaran de Doktora di Lêkolînên Jinan de, Lêkolîner û Mamosteya li Enstîtuya Lêkolînên Pêşketî li Turkuyê Fînlandiya Reha Sabit Servêstanî pirsên me bersivandin. 

	 

	*Atmosfera giştî ya li Îranê piştî şerê dawî yê di navbera Îran û Îsraîlê de çawa guheriye? Bi taybetî li dijî gelên Kurd û Belûc, polîtîkayek çawa tê meşandin? 

	 

	Şerê dawî yê di navbera Komara Îslamî ya Îranê û Îsraîlê de, bêyî aliyên wê yên leşkerî û dîplomatîk ku çêbûne, bûye çarçoveya derketin û xurtbûna krîzên cûrbecûr ên di warên civakî, aborî û siyasî yên Îranê de. Di vê heyamê de, civaka Îranê bi gelek bê ewlehiyan re rûbirû maye: ji fikarên giştî yên li ser bûyerên êrîşên kîmyewî, koçberî û mirinan bigre heya zêdebûna bêhempe ya di rêjeya enflasyonê de, bêkarî, koçberiya berfireh û xurtbûna zexta siyasî û ewlehiyê. Lê belê, tiştê ku di vê analîzê de girîng e, balkişandina zêde ya avahiya hikûmeta Îranê ya li ser gotarek ewlehî-navendî û êrîşkar a di bersiva gefên derveyî de ye. Ji perspektîfa teoriyên ewlehiyê ve, ev pêşketin tê wateya veguherandina krîza derveyî ya ji bo amûrek ji bo hilberandina desthilatdariya siyasî ya di hundurê welêt de; Rewşek ku tê de hikûmet bi berdewamî behsa gefa Îsraîlê dike, rewatiya zexta dijberan, çalakvanên sivîl û kêmneteweyên etnîkî ji nû ve ava dike. 

	 

	Di hawîrdora piştî şer de sîstema siyasî ya Îranê, bi rêya bikaranîna stratejiyên îstîxbarat û ewlehiyê, hewl da ku rêziknameya civakî bi rêya amûrên kontrolên ewlehiyê ji nû ve pênase bike. Ev meyl hatiye analîzkirin, nemaze di torên civakî yên bi zimanê Farisî de. Hatiye tekezkirin ku hikûmeta Îranê ji rewşa şer sûdê werdigre da ku asta toleransê ji bo xwepêşandanên civakî, tevgerên gelêrî û heta çalakiyên çandî yên serbixwe di bin navê "parastina yekparçeyiya axê" de bi awayekî berbiçav kêm bike. Di vê çarçoveyê de, hikûmeta Îranê bi ji nû ve pênasekirina sînorê di navbera 'kesên hundirîn' û 'dijminan' de, ji nû ve hilberandina avahiyên dîsîplînê bilez kiriye. Di vê çarçoveyê de, gefa derveyî xwedî du fonksiyonan e: ji aliyekî ve bala raya giştî ji krîzên avahîsaziyê yên navxweyî dûr dixe û ji aliyê din ve, şîdeta dewletê li dijî komên marjînalîzekirî, nemaze kom/gelên etnîkî yên Kurd, Belûc, Ereb û Tirk rewa dike. 

	 

	*Gelo ji şer û vir ve di polîtîkayên ewlehiyê de guhertinek çawa û çiqasî girîng çêbûye? 

	 

	Piştî şer, gotara hikûmeta Îranê bêtir îdeolojîk û nasnameyî bûye. Rejîmê bi taybetî dijberiya derve wekî amûrek ji bo rewakirina bêbandoriyên navxweyî bikar aniye û hewl daye ku hestek yekîtiya neteweyî li dijî 'gefa Siyonîst' biçîne. Di vî warî de, saziyên yasadanînê yên Îranê bi lez û bez û bêyî şefafiyeta giştî rêzeqanûnên ewlehiyê derxistine. Di nav van pêşketinan de derxistina qanûnek heye ku hevkariya bi Ajansa Enerjiya Atomî ya Navneteweyî re radiwestîne, gavek ku ne tenê peyamek zelal ji civaka navneteweyî re dişîne, di heman demê de serdestiya mantiqa pevçûnê di siyaseta derve ya Îranê de jî nîşan dide. 

	 

	

	 

	Di heman demê de, encûmenek nû bi navê "Encûmena Parastina Neteweyî", bi armanca eşkere ya navendîkirina biryardana ewlehî-leşkerî ya di demên krîzê de û zêdekirina hevgirtinê ya di astên herî bilind ên hikûmetê de, hat damezrandin. Bi sedan girtin, çend darvekirin û derxistina qanûnên ku her têkilî an hevkariyê bi hikûmetên wekî Îsraîlê re wekî sûcên ewlehiyê yên ku bi mirinê têne cezakirin dabeş dikin, hemû nîşan didin ku atmosfera tepeserkirinê dijwartir bûye. Wekî din, komîteyek taybet hat damezrandin da ku dezgehên medyayê yên ku îdiayên "derew" an "wêranker" weşandine bişopînin û bidarizînin; gavek ku bi zelalî qada azadiya ramanê kêm dike. Di atmosferek wisa de, dikare bê gotin ku Komara Îslamî rêjeyek domdar a ewlehiyê ya têkçûyî kûrtir dike; rêjeyek ku tê de ne tenê kêmneteweyên etnîkî û olî her ku diçe dibin hedefa tepeserkirinê, her wiha jin jî bûne yek ji navendên sereke yên berxwedanê û di heman demê de, qurbaniyên tundûtûjiya avahîsaziyê. 

	 

	*Eger ev polîtîkayên tepeserkirinê berdewam bike, wê çi encamên civakî-siyasî derkevin? 

	 

	Mirina Jîna Amînî, jineke ciwan a Kurd, xalek werçerxê bû di navbera gotara fermî ya Komara Îslamî û rastiyên jiyanî yên jinên Îranî de. Ev bûyer ne tenê trajediyek takekesî bû, her wiha nîşanek xwezaya avahîsaziyê ya tundûtûjiya li dijî jinan a di sîstemekê de bû ku çalakvaniya jinan ewle dike û jinan di navbera etnîsîte, zayend, ol û çînê de dike bin kontrola pirqatî. Piştî vê yekê, jinên Kurd ji ber dîrokek cudakarî û bêparkirinê du caran rastî tepeserkirinê hatine; nemaze ji ber ku beşdarbûna wan di qadên giştî de bi hêsanî wekî "cudakarî" an "ewlehiya neteweyî ya têkder" tê binavkirin. Ev di demek wisa de ye ku valahiya di navbera ezmûnên jinên ji paşxaneyên cihêreng in de, roj bi roj teng dibe. 

	 

	Di vê navberê de, jinên Belûc jî bi rewşek dualî re rûbirû ne; Ji aliyekî ve, qurbaniyên gotûbêjên ewlehiyê yên dewletê ne û ji aliyê din ve, di bin zexta normên olî yên hişk de ne. Ev yek ji bo jinên di civaka Bahaî de jî derbas dibe; jinên ku di navenda pêla girtin, cezayên giran û bêparkirina ducarî de ne. Ew ne tenê ji îmkana beşdariya sivîl bêpar in, her wiha nasnameya wan a olî bûye faktorek di dûrxistina wan a tevahî ya ji qada giştî de. 

	 

	

	 

	Lê di dilê vê tepeserkirina berbelav de, şêwazên nû û tevlihev ên berxwedana zayendî şikil digirin. Jinên Îranî bi vegerandina qadên giştî - ji kolan û zanîngehan bigre heya torên civakî û saziyên biçûk ên herêmî - ajansa jinan ji nû ve pênase dikin. Ev celeb berxwedan ku di formên rojane, sembolîk û sazûmanî de tê xuyakirin, siyasetek nîşan dide ku dikare wekî "siyaseta femînîst" an siyaseta jinan ji jêr ve were binavkirin. Li gel berdewamiya dabeşbûnên çînî, etnîkî û olî, celebek hevgirtina zayendî ya berfireh mezin dibe. Ev hevgirtin ne bi riya yekîtîya nasnameyê, lê ji ezmûna hevpar a tundûtûjî û zordariyê pêk tê û bûye sedema ji nû ve avakirina siyasetek kolektîf a di navbera jinên bi eslê xwe cuda ne de. 

	 

	Eger zextên dewletê yên li dijî jinan berdewam bikin, encamên wê dê bi tenê di warê mafên takekesî de nemînin. Hilweşîna bingehên baweriya civakî, zêdebûna bêewlehiyên zayendî, têkbirina saziya malbatê û mezinbûna pratîkên çandî yên radîkal û ne-kevneşopî dê tenê çend ji encamên gengaz bin. Rêziknameyek civakî ku li ser dûrxistina jinan û înkarkirina ajansa wan hatiye avakirin, dê di demek dirêj de ji bêaramiya avahîsaziyê cefayê bikşîne. Lêbelê, berxwedana jinan li Îranê berdewam dike. Di vê rêyê de, tiştê girîng ne guheztina mêran bi jinan e, lê ji nû ve avakirina têkiliyên hêzê ya li ser bingeha wekhevî, rêzgirtina hevbeş û berpirsiariya hevbeş e. 

	 

	*Banga ji bo xwerêveberiya demokratîk a Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê (PJAK) çi bandor li ser raya giştî kiriye? 

	 

	Banga PJAK’ê ji bo xwerêveberiya demokratîk ji teoriya konfederalîzma demokratîk a Abdullah Ocalan tê; modelek ku, bi balkişandina ser nenavendîbûnê, beşdariya civakî, edalet û wekheviya zayendî, berovajî avahiyên kevneşopî yên dewlet-navendî ye. Ev teorî di nav ciwanên Kurd de, nemaze çalakvanên jin ên li deverên sînorî yên wekî Merîvan û Baneyê, bi pejirandina nisbeten baş hatiye pêşwazîkirin û PJAK bi rêya bikaranîna gotara berxwedana çandî di van deveran de bingehek civakî ya girîng bi dest xistiye. 

	 

	Ji perspektîfa zayendî ve, PJAK bi awayekî çalak gotara femînîst di stratejiyên xwe yên siyasî de bicîh kiriye û xwe dispêre rêxistinên wekî Komeleya Jinên Azad a Rojhilatê Kurdistanê. Hewl daye ku platformên ji bo xwe-hişmendî, rêxistin û berxwedana rojane di nav jinên Kurd de peyda bike. Ev gotar ne tenê li ser eksena "mafên jinan", di heman demê de xwe dispêre ajansa siyasî ya jinan a di pêvajoya ji nû ve pênasekirina avahiya desthilatdariyê de wateyek dîtiye. Lê belê, ez bawer dikim ku analîzên kûrtir, nemaze li ser dînamîkên navxweyî yên vê tevgerê û bandora wê li herêmên Kurdî yên Îranê, diyalog û bihîstina rasterast ji çalakvanên jin ên di vî warî de hewce dike. Deng, vegotin û analîzên wan ên bi çarçoveya ezmûna jiyanî, bê guman dê dewlemendiya teorîk û têgihîştina rexneyî ya mezintir peyda bikin. 

	 

	*Hûn bang li civaka navneteweyî û torên hevgirtina jinan dikin da ku çi bikin? 

	 

	

	 

	Bi xwe, ez xwe di rewşek wisa de nabînim ku bangek wisa bikim. Ji ber ku tiştê ku ji bo guhertinê pêwîst e ne derxistina fermanek an pêşniyarek ji jor/ji yekî din e. Destpêkirina diyalogek rastîn ji jêr û bi hev re ye; diyalogek di navbera mirovên ku biryar dane ku berpirsiyariya guhertinê li ser milên xwe bigirin, ne li ser milên hikûmet, sazî an pergalên desthilatdariyê. Em her ku diçe fêm dikin ku hêvîkirina guhertinê ji avahiyên derveyî bêwate ye heke em ji bo diyalog, fêrbûn û berpirsyariya kolektîf di hundurê xwe de aşkera nebin. Guhertin di her astê de, herêmî, neteweyî an gerdûnî, tenê dema ku ew bi me dest pê bike mimkun e. 

	 

	Ev "bihevrebûn" di êş, di krîzan de û heta di kêliyên serkeftinê de bingeha her guhertinek mayînde ye. Ev bi hev re ne tenê empatî ye, tetbîqatek domdar a bawerî, teşwîq û rawestana li kêleka hev e jî; û mîna her pêvajoyek kûr a civakî, ew dem, xwedîderketin, hewldan û berdewamiyê digre, carnan bi salan û deh salan. Bi xwe, ez bawer dikim ku navendkirina nirxên mirovan di hemû warên raman, axaftin û çalakiya civakî de ne tenê rêyek e ku meriv cûdahiyan fam bike, di heman demê de platformek e ji bo mezinbûna takekesî û pêşketina kolektîf. Di cîhanek ku bi tundûtûjiya avahîsaziyê, marjînalîzekirin, şer û pêşbaziya bêdawî ve hatî nîşankirin, hewcedariya ji nû ve fikirîna têgeha "hevkariyê" her ku diçe bêtir tê hîskirin, ne wekî taktîkek demkî, wek nêzîkatiyek ehlaqî û mirovî. Ji nû ve fikirîn, di eslê xwe de, kiryarek siyasî ye; yek ku li ser bingeha hevjîniyê, rûmetê û parvekirina êş û hêviyê ye, li şûna dubarekirina mantiqa serdestiyê. Li şûna ku ji cîhanê re bêjin ku tiştek bikin, dibe ku dem hatiye ku em bibin cîhanek biçûk a hevkariyê, guhdarîkirinê û fêrbûna xwe.